Anıtsal Yapılar
Antik Dönemde, adalar dışında yerleşim olmadığı öngörülen Ayvalık’ta, kent merkezinde bulunan anıtsal yapılara ait en eski tarihlendirme 18.yy ortalarına denk gelmektedir. Bu dönemde inşa edilen yapıların ise zaman içerisinde onarım görmesi veya yeniden inşa edilmesi sebebi ile daha erken dönemdeki yapılara ait yorumlar üretemiyoruz.
Misyoner François Tarillion’a göre 1700lerin başında Taksiyarhis, Hagios Ioannis ve Hagios Dimitrios şeklinde üç mahalleden bahsettiğimiz zamanda, Aeol plan tipinde inşa edilen dini yapılar bölgenin ana karakterini oluşturmaktadır. Ayvalık Taksiyarhis Kilisesi’nin II. Dönem yapısı 1753’e tarihlenirken , onu izleyen Panaya Ton Orfanon ile 1780 yılında ortaya çıkan bina kompleksinin ardından 1803 yılında Ayvalık Akademisi inşa edilecektir. 1832 yılındaki İkinci Gelişme Dönemi ile yeniden canlanan kentte, 1844 yılında bugün görebildiğimiz haliyle Taksiyarhis Kilisesi inşa edilirken, 1850‘de Kato Panaya Kilisesi kompleksin içerisinden ayrılarak, tekil bir yapıya dönüşecek, spiritüel mirasın önemli bir sembolü olan Ayvalık Ayazması’na ait I. Dönem yapısı 1867’de inşa edilecektir. Ayvalıklı Mimar Emmanuel Kounas; 1873’da Cunda Taksiyarhis Kilisesi ile Hagios Ioannis Kilisesi, 1880’de Hagios Georgios Kilisesi yapılarını haç planlı, merkezi kubbeli sistemle inşa ederek bölgeyi yeni bir mimari üslupla tanıştıracaktır.
1 Mayıs 1923 tarihi itibariyle başlayan Türkiye-Yunanistan Nüfus Mübadelesi bölgede bir değişim yaşatacak; 1870-1890 yılları arasında inşa edildiği düşünülen Hamidiye Camii, bölgedeki tek Türk-İslam mimarisi olma unvanını, 1928’de Kato Panaya Kilisesi’nin, Hayrettin Paşa Cami, Hagios Ioannis Kilisesi’nin, Saatli Cami ve Hagios Georgios Kilisesi’nin Çınarlı Cami’ye dönüşmesiyle artık ilk Türk-İslam mimarisi olarak anılmaya başlayacaktır.
Görüldüğü gibi Antik Dönemden başlayan ancak somut olarak yaklaşık üç asırlık bir süreç içinde ortaya çıkan bugünkü Ayvalık, kısa süreler içinde değişimler yaşayan ve bu değişimleri bizlere Anıtsal Yapıların evrimi ile anlatan bir kenttir. Bu bağlamda kent içine günümüze ulaşan, kitabelerine göre inşa tarihleri bilinen kültürel varlıkların tarihsel kronolojik sıralaması şu şekildedir:
1753 Ayvalık Taksiyarhis Kilisesi II. Yapı
1780 Panaya Ton Orfanon Kompleksi
1803 Ayvalık Akademisi‘nin Kurulması
1840 Küçükköy Hagios Athanasios Kilisesi
1844 Ayvalık Taksiyarhis Kilisesi III. Yapı
1846 Hagia Triada Kilisesi
1850 Kato Panaya Kilisesi
1867 Ayvalık Ayazması I. Yapı
1869 Hagios Ioannis Kilisesi / Saatli Cami II.Yapı Ayvalıklı Mimar Emmanuel Kounas tarafından tasarlanmıştır.
1873 Cunda Taksiyarhis (Taxiarchis) Kilisesi Ayvalıklı Mimar Emmanuel Kounas tarafından tasarlanmıştır.
1870 ler Yorgola (Georgola) Han 1873 yılında imtiyazı verilen “Bandırma, Balıkesir, Soma, Kasaba (Turgutlu) Demiryolu” hattının yapılma ihtimali üzerine inşa edildiği düşünülmektedir.
1880 Hagios Georgios Kilisesi / Çınarlı Cami Ayvalıklı Mimar Emmanuel Kounas tarafından tasarlanmıştır.
1890 Ayvalık Ayazması II.Yapı
1897 Hamidiye Cami Onarım Süreci Caminin 1870-1890 yılları arasında inşa edildiği düşünülmektedir.
1928 Ayvalık’taki Kiliselerin Camiye Dönüştürülmesi Kato Panaya Kilisesi : Hayrettin Paşa Cami, Hagios Ioannis Kilisesi : Saatli Cami, Hagios Georgios Kilisesi : Çınarlı Cami, Hagios Athanasios, Küçükköy Merkez Cami
İnşa edildiği tarihlere ait kesin bilgiler olmayan Ayvalık merkezdeki diğer anıtsal yapılar ise; Eski Portaitissa Kilisesi, Eski Kız Meslek Lisesi (Despina Evi), Eski Karakol Binası, Hagia Triada Kilisesi (Eski Tütün Deposu) ve Eski Rum Hastanesi’dir. Cunda’da bulunan anıtsal yapılar ise; Hamidiye Cami, Despotun Evi, Eski Hükümet Binası, Eski Hagios Ioannis Kilisesi ve Yel Değirmeni (Sevim-Necdet Kent Kitaplığı), Moschonisi Kız Okulu (Bekir Coşkun Kitaplığı/Alibey Kültür Merkezi), Eski Panaya Kilisesi, Belediye Yel Değirmeni yapıları yer almaktadır.
Ayvalık ve Alibey/Cunda Adası merkezinde yer alan anıtsal yapıların dışında çevredeki adalarda ve yarımadalarda oldukça yoğun bir anıtsal yapı stoğu bulunmaktadır:
Büyük Maden Adası; Şapel, Pınar Adası; Şapel, Çiçek Adası; Hagios Georgios Şapeli ve Ek Yapıları, Hasır Adası; Hagios Georgios Sto Seferi Şapeli, Alibey (Cunda) Adası; Panagia Kilisesi, Hagios Panteleimonos Kilisesi, Hagia Triada Kilisesi, Hagios Dimitrios Kilisesi, Taxiarchis Kilisesi, Hagios Ioannis tis Koulas Şapeli, Hagios Nikolaos Mezar Şapeli, Duba Mevkii Şapeli, Profitis Ilias Manastrı, Hagia Paraskevi Şapeli, Leka Panagia Manastırı, Taksiyarhis (Taxiarchis Ta Tsamia) Çamlı Manastırı, Tepe Altı Mevkii Antik Yerleşimi, Mermerli Çeşme Sarnıç&Kuyusu, Hagios Ioannis Tou Vrachou Şapeli, Hagios Basileios Şapeli, Hagios Dimitrios Şapeli, Hagios Nikolaos Şapeli, Agioi Apostoloi Manastırı ile Hagios Dimitrios Ta Selina Manastırı, Güvercin Adası; Hagios Georgios To Psifi Manastırı, Tavuk Adası; Hagios Ioannis o Prodomos Manastırı, Çıplak Ada; Kilise ile Deniz Feneri, Güneş Adası; Sarnıç ile Deniz Feneri.
Ayvalık’taki Endüstri Mirasını ortaya çıkaran insanların yaşam ve çalışma ihtiyaçlarından dolayı zaman içinde ortaya çıkan anıtsal nitelikteki yapılar, gerek dini gerekse sivil mimarileri ile hem bizlere bu süreç içerisindeki dönüşümü ortaya koymaları hem de bu endüstriyel mirasın çevresinde konumlanmaları sebebiyle kent planlamasının ortaya çıkmasında önemli rol oynamaktadırlar. Dönüşerek, yeniden işlevlendirilen birçok yapı günümüze kadar korunagelmiş, bizlere yaşadıkları dönem Ayvalık’ını okuma şansı vermişlerdir.