Endüstri
19. yy ekonomik ve siyasi ortamında şekillenen Osmanlı Devleti’nin liman yerleşimlerinin kent dokusu ve mimari içeriği öncelikle sanayi ve deniz ticaretinin sağladığı olanaklarla ilişkili olmuştur. Ekonomik faaliyetlerin kıyı bölgesine konumlandırılması, liman odaklı bir yapılanmayı ortaya çıkarmış bu yüzden Ege, Karadeniz ve Akdeniz liman yerleşimleri benzer bir kent düzeni ve mimari içerik sunabilmişlerdir. Batı Anadolu coğrafyasında İstanbul’dan sonraki en önemli liman kenti durumundaki İzmir olmak üzere, yine bu kıyı hattında Urla, Çeşme, Kuşadası, Foça, Ayvalık, Edremit gibi liman yerleşimleri bu dönemin kaynakları arasındaki yerleşimler olmuşlardır.
Ayvalık’ın, İzmir’den sonra uluslararası ticaret ve sanayi üretimi faaliyetlerinin liman kentlerinin sosyo ekonomik ve mekansal yansımalarına Batı Anadolu kıyı yerleşimleri adına önemli bir birikime sahip yerleşim olduğu belirtilmelidir. Osmanlı arşivlerinde 17. yüzyıldan önce var olduğuna dair bir kayıt olmadığı I8.yüzyıl içerisinde de küçük bir kıyı kasabası olan ekonomik faaliyetler açısından bir varlık göstermediği belirtilen Ayvalık’ın, 1800lerin başından itibaren Osmanlı Devleti içindeki statüsünün bir anda değişmeye başlaması ve Batı Anadolu kıyılarının İzmir’den sonraki en hareketli sanayi ve ticaret faaliyetlerine sahip liman kentlerinden biri olması, dönemin sağladığı olanakların kıyı yerleşimlerine nasıl güçlü etki edebileceğine dair net bir kaynağı ortaya koymaktadır.
2015-2021 Edremit Körfezi Güney Sahası Yüzey Araştırmaları Tespit ve Belgelemeleri ile elde edilen verilerle bölgedeki endüstriyel üretimin, zeytin ve zeytine dayalı üretimden çok daha öncesinde başladığını belirtebiliyoruz. Adalarda tespiti yapılan tarım terasları ve çok sayıdaki yel değirmenleri bizlere bölgede geniş alanlarda tahıl üretimleri yapıldığı ve rüzgarın yıl boyunca hakim olduğu topraklarda, tahılların öğütülmesinin ardından deniz yoluyla ihracatın yapılmış olabileceğini sunmaktadır. Yine bu döneme tarihlenen çok sayıdaki tuzlanın varlığı, elde edilen tuz ile salamura tipi konservasyonun gerçekleştirildiği, bu yöntemle birçok ürünün bölgeden ihraç edildiğini anlıyoruz. Geç dönemde deniz kıyısında ortaya çıkan tabakhanelerde üretilen derilerle elde edilen tulumların, zeytinyağının görece ağır ve büyük amforalar yerine bu tulumlarla taşınabileceğine dair ipuçları veriyor. Tüm bu tarımsal ve endüstriyel süreçler, aydınlanma ve sanayileşme çağıyla beraber buharlı makinelerin Avrupa’da yaygınlaşması ve burasıyla sıkı ticaret ilişkisi içinde olan bölge halkının bu sanayi devrimini İstanbul ve İzmir gibi öncü kentlerden sonra Ayvalık’a getirerek özellikle de 1850 sonrasında zeytin ve zeytine dayalı üretimin en üst seviyeye ulaşmasını sağlamaktadır. 1823 yılında İtalyan asıllı Topograf-Mühendis Francesco Casciai tarafından hazırlanan kadastral plana göre, deniz kıyı hattında dolgu yapılarak ızgara kent planlamasıyla bu akılcı ve işlevsel yaklaşım, kent dokusuna yeni bir yorum kazandırmıştır.
Doğal zeytinlikler, konutlar, dini ve kamusal yapılar ile topoğrafyaya uygun gelişen Osmanlı Dönemi Ayvalık’ında; Kıyı hattı boyunca, denize paralel ve onları dik kesen sokaklar oluşturulmuştur. Bu bölgede denize dik konumda inşa edilen zeytinyağı işleme tesisleri ve sabunhaneler, depolar, atölyeler ve işlikler ile üretilen ürünler; iskeleler vasıtasıyla küçük nakliye gemilerine, ardından deniz ticareti ile dış bölgelere ihraç edildiği bir sisteme kavuşmuş olur. Öyle ki artan ticari kapasite sonrasında, 1879’da bu sefer Fransız asıllı Mühendis Mr.Edvin imzalı olan Dalyan Boğazını derinleştirme projesi hazırlanarak, 1880’de bu uygulama gerçekleştirilmiş ve büyük tonajlı gemilerin iç denize ulaşması sağlanmıştır. Ancak bu tarihten sonra Ayvalık’ın bir “liman kenti” olduğunu belirtebiliyoruz. Bu tarihten savaş yıllarına kadar Ayvalık ortaya koyduğu endüstriyel üretim atağı ile bugün gördüğümüz fabrikaların, sabunhanelerin, zeytin sıkımhanelerinin, tabakhanelerin, atölye ve işliklerle, depoların konumlandığı, bunları birbirine bağlayan sokak ve caddeler ile sanayi bölgesini andıran bir kurguyla, bir sanayi liman kentine bürünmüştür.
Dünyanın farklı bölgelerinde ve özellikle de Avrupa’da Sanayi Devrimi’nin etkisiyle kent dışında, çevresi sınırlanmış alanlarda veya kampüs niteliğinde gelişen endüstri mirasını izleyebilmek mümkündür. Maden ocakları, et işleme tesisleri, tuzlalar, elektrik santralleri gibi örneklerin tamamı bir merkezde kurgulanmış, kendi kendine yetebilen kampüsler şeklinde bir fikirle alana yayılmışlardır. Ayvalık özelinde baktığımızda; tahıl ve zeytin ağaçlarının yetiştirildiği doğal miras alanları kentin doğusundaki yamaçlarda ve düzlüklerde konumlanırken, kıyı hattına paralel uzanan tepe sırasının, denize bakan yamaçlarında insanların yaşamlarını sürdürdüğü konut ve kamusal alanlar ortaya çıkmıştır. Osmanlı Dönemi kentlerinde çok sık rastlanan organik formlardaki cadde ve sokak örgüsü, topoğrafyaya göre şekillenir, kendi içinde düzeni barındıran bir düzensizlik ile coğrafi koşullara uyar ve bunu Ayvalık’ın yamaç yerleşiminde çok net görebiliyoruz. Oysaki zeytin ve zeytine dayalı endüstrinin yükselişe geçtiği yıllarda, deniz kıyısında ki planlamaya göre gelişen sanayi bölgesi, bir kampüs olmanın dışında kenti şekillendirme hatta kenti yaratan bir ana unsur olarak yaşam alanları ile karasal sınır olan denizin kıyısında hatta içerisinde ortaya çıkmıştır. Bu sebeplerle Ayvalık sahip olduğu Endüstriyel Mirasın ortaya çıkışı bakımından Dünyadaki birçok örnekten farklılaşarak, üstün evrensel bir değer niteliği ortaya koymaktadır.
[1] 19.Yüzyıl Uluslararası Deniz Ticaretinin Batı Anadolu Yerleşimlerine Sosyo Ekonomik ve Mekânsal Yansımaları “Ayvalık Örneği”, Berrin Akın, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi (OÜSBAD), 2015.
[2] The Grid that Remained: Redating the Coastal Urban Morphology of Ayvalık, H.Sercan Sağlam, Heritage and The City: Values and Beyond, 2022.
[3] Akbulut, M. R. (1992). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İstanbul ve Kadıköy: Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İstanbul ve Kadıköy Örneklerinde Plan Dinamikleri ve Mekânsal Dönüşümün İncelenmesi (Unpublished master’sthesis). İstanbul: Mimar Sinan Fine Art University.
[4] Ayvalık Tarihinde Zeytinyağı Üretim, Depolama Ve Satış Binalarının Yeri Ve Önemi, Hatice Uçar, Trakya University Journal of Engineering Sciences, 2014.
[5] Önder Aksoy Fotoğraf Arşivi.