Ayvalık'ta Sanatın İzleri
Ayvalık’ta sanatın izlerini takip etmek için Mübadele öncesi döneme kadar gitmek gerekir. Mübadele öncesinde çoğunluğu Rum nüfustan oluşan kent, 19. Yüzyılda ve belki de daha öncesinde sanatçı yetiştirmeye ve sanatçıları kendine çekmeye başlamıştır. Ayvalıklı yazar Fotis Kondoğlu ile başlayan sanat serüveni, yine bu kentte hayata gözlerini açmış olan yazar Ilias Venezis ile devam etmiştir. Kentin sanat kimliği Rumların ayrılışıyla birlikte yok olmamıştır. Ayvalık, Fikret Muallâ, Fuat Mensi ve Orhan Peker gibi Türk resim sanatının öncü sanatçılarını da ağırlamıştır.
Son yıllarda, kentin sanat kimliğinin daha büyük kitleler tarafından fark edildiğini göz ardı etmemek gerekir. Ağustos 2022 tarihinde yapılan çalışmalar ışığında Ayvalık ile bağ kurmuş, kentte ikamet eden, atölyesi bulunan veya yılın belli dönemlerinde burada yaşayan 46 ressam, 9 heykeltıraş, 36 edebiyatçı, 10 müzisyen, 20 sinema ve tiyatro sanatçısı, 10 fotoğrafçı, 15 el sanatları sanatçısı ve 9 seramik sanatçısının olduğu tespit edilmiştir. Aynı zamanda, kentte, 14 sanat derneği, 10 sanat galerisi, 4 tiyatro sahnesi ve 2 sanat okulu bulunmaktadır. Farklı şehirlerden de sanatçı göçü alan Ayvalık’ın, gün geçtikçe kültür ve sanat noktası olma yolunda gelişim göstermektedir.
Ayvalıklı Yazar, Ressam ve İkonograf Fotis Kontoglou
Fotis Kondoğlu tarafından resmedilen kişiye ait portre.
Ressam ve yazar Fotis Kontoglou 1895’te Ayvalık’ta doğmuştur. Balıkçılık yapan babası, o daha bebekken vefat ettiği için ilk tuvallerinde imza olarak babasının ismi olan Apostolelis’i kullanmıştır. Annesi Despina ve Başpapaz olan dayısı Stefanos Kontoglou tarafından Aya Paraskevi (Tımarhane) Manastırı’nda yetiştirilmiştir. Bu yüzden dayısından gelen Kontoglou soyadını kullanmıştır. Şehirdeki Gymnasium (Eski Ayvalık Akademisi) ‘da okuyan Kontoglou, 18 yaşındayken, Atina’daki sanat okuluna gitmiştir. 1914’te Paris’e yerleşerek, edebiyat Nobel ödüllü Knut Hamsun’un “Açlık” kitabının illüstrasyonlarını çizmiştir. 1919’da Ayvalık’a döndüğünde, Mübadele’ye kadar kızlara eğitim veren bir okulda Fransızca ve sanat dersleri vermiştir. 1922’de Yunanistan’a giderek Aya Oros Manastırı’nda (Athos Dağları) Bizans ikonografisi öğrenerek bu geleneksel sanatı resimlerinde modernleştirmiştir. Ayvalık doğumlu Maria Chatzikambouri ile evlenmiştir. Atina’da yaşarken, Ilias Venezis ve eski Ayvalıklılar ile bir birlik oluşturarak 1963-73 yılları arasında “Kydoniatikes Aster/Kydonia’nın Yıldızı” isminde bir dergi yayınladılar. Mübadele’den önceki Ayvalık ile ilgili yaptığı çalışmaları 1962’de yayınladıktan 3 yıl sonra 1965’te bir trafik kazasında vefat etmiştir.
Ayvalıklı Edebiyatçı İlias Venezis
İlias Venezis 1904 yılında Ayvalık’ta doğmuş ve burada lise eğitimini tamamlamıştır. Kurtuluş Savaşı (1919-1922) sırasında ailesiyle birlikte Ayvalık’tan Midilli’ye göç etti. Ancak Yunan askerlerin 1919’da İzmir’i işgalinden sonra Anadolu topraklarına tekrar dönüş yaptı. Bölge, sonrasında Türk ordusu tarafından geri alındığında, Venezis, 18 yaşındayken esir alındı. Venezis serbest bırakıldıktan sonra Midilli’ye geri döndü. Orada haftalık Kampana gazetesini kuran Stratis Myrivilis ile tanıştı ve gazeteye yazılar yazdı. Savaş anılarını yazdığı roman 1924 yılında Kampana gazetesinde seri olarak yayınlandı. Ancak, 1931’de genişletilmiş bir versiyonu kitap halinde yayınlanana kadar eseri Yunanistan’da iyi bilinmiyordu.
Venezis, Yunanistan’da boş zamanlarında yazmaya devam ederken aynı zamanda bir bankada çalıştı. 1938’de Stavritsa Molyviati ile evlendi. O da Ayvalık’tandı. Ekim 1943’te Yunanistan’ın Mihver Devletleri tarafından işgal edilmesi sırasında, Alman askerleri tarafından tekrardan esir alındı. Averoff cezaevlerinde ölüm mahkumlarının olduğu C blok koğuşuna kapatılan Venezis, Başpiskopos Damaskinos da dahil olmak üzere ileri gelen aydınların aracılığıyla serbest bırakıldı. Savaş sonrasında Akropolis gazetesinde bir köşe yazısı yazdı ve Atina Akademisi üyesi oldu.
İlias Venezis yazarlık dönemi boyunca gerçekçi, toplumla yakından ilişkili halk dilinden eserler vermiştir. Akıcı ve yalın bir dille kaleme aldığı eserlerinde seçtiği sözcükler günlük konuşmalardandır. En ünlü ve en iyi üç romanı; Eolya Toprağı, Numero 31328 ve Dinginlik’tir. Eolya Toprağı adlı romanında Ayvalık’ta geçen güzel çocukluk anılarını anlatır.
Yolu Ayvalık'a Düşen Bir Ressam; Fikret Muallâ
Fikret Muallâ (Saygı) 1903’te Kadıköy’de dünyaya gelmiştir. Saint Joseph ve Galatasaray liselerinde öğrenim görmüştür. Muallâ’nın güzel anılarla dolu çocukluk yılları başına gelen olaylar zinciri ile gölgelenir ve gelecekte onun ruhsal dünyasını ve sanatını etkileyecek izler bırakır. Muallâ, lisenin ardından, İsviçre’deki mühendislik eğitimini de yarıda bırakarak resim eğitimi almak için Almanya’ya gider. Münih Güzel Sanatlar Akademisi’nde afiş ve desinatörlük, ardından Berlin Güzel Sanatlar Akademisi’nde resim eğitimi alır. Muallâ 1927’de İstanbul’a döner ve Galatasaray Lisesi’nde çalışmaya başlar. Çok geçmeden tayin edildiği Ayvalık Ortaokulu’nda resim öğretmenliği yapmak üzere İstanbul’dan ayrılır, doğanın içinde sükûneti bir süre yaşar ama yine öfkeli halleri ve düzene uyum sağlayamaması yüzünden okul müdürüyle anlaşamaz ve disiplin cezası alır. “Elektriği olmayan şehirde resim hocasına da ihtiyaç yoktur” der ve dilekçe vererek istifa eder. Ressamın Ayvalık macerası bu şekilde sonlanır.
Ayvalık'ta İz Bırakan Bir Ressam; Orhan Peker
Figüratif resimleriyle tanınan ‘Onlar Grubu’ ressamlarından Orhan Peker 1927 yılında Trabzon’da doğmuştur. İstanbul’da Sankt Georg Avusturya Lisesi’ni bitirdikten sonra Güzel Sanatlar Akademisi’nde Bedri Rahmi Eyüboğlu atölyesinde eğitim görmüştür. 1956 yılında Oskar Kokoschka’nın Salzburg’da düzenlediği Yaz Akademisi’ne katıldıktan sonra Türkiye’ye dönmüştür. 1975 yılında Peker’in yolu Ayvalık ile kesişir, 1976’da Gönül Karaca ile evlenir. Ayvalık’ta yaptığı resimler, kısa sürede bir sergiye dönüşmeye başlar. “Ayvalık-76” adı altında eşi Gönül Peker’in ailesinin Midilli’den Ayvalık’a geldiklerinde yaşadıkları yalıda sergisini açar. Yalının alt kat duvarlarını tablolarla doldurmuş, hatta evin bütün duvarlarına eserlerini asmıştır. Ayvalık’ta bir ‘Yaz Akademisi’ kurma düşüncesi vardır fakat gerçekleştirememiştir. Peker, İstanbul’da “Güvercinler” adıyla açtığı son sergiden sonra 1978 yılında hayata veda etmiştir.
Ressam Orhan Peker’in Ayvalık’ta bulunduğu dönemden kalan fotoğrafı.
Ressam Orhan Peker’in Ayvalık’ta bulunduğu dönemde yaptığı resimlerden bir tanesi.
Ayvalık’ın 18.yy’dan günümüze biriktirdiği kültürel zenginlikler; Mimari ve taş işçiliğinin dışında sanat ve zanaat alanlarında da kendini göstermiştir. Ayvalık Akademisi adıyla kurulan, 1820lerde 1000 kitap kapasitesine sahip kütüphanesi ile tanınan Cimnazyumdan mezun olan yazar Georgios Sakkaris, ressam ve ikonograf Fotis Kontoglou, yazar ve ressam Stratis Doukas, edebiyatçı İlias Venezis ile başlayan süreç 1923 Mübadelesi sonrasında Cumhuriyet Döneminde Fikret Mualla ve Orhan Peker gibi duayen ressamların sanatsal üretimleriyle devam etmiştir. Ayvalık günümüzde çok sayıda sanatçı ve zanaatkara ev sahipliği yapmaktadır. Doğa ve kültüründen ilham alan kişilere her dönem üretim yapmalarına imkan sağlayan bir yerleşim yeri olmuştur. Tüm bu değerleri ile somut olmayan kültürel miras açısından da zengin bir yerleşim olarak bu ev sahipliğini sürdürmektedir.
[1] Psarros D. To Aivali Kai He Micrasiatike Aeolida, 2017, (Yunanca).
[2] Kontoğlu, F. To Aivali I Patrida Mou (Ayvalık vatanım), Athens, 1962, (Yunanca ve Fransızca çeviri)
[3] Kydoniatikes Aster. Aylık dergisi. 115 numero. Atina, 1963-1973, (Yunanca)
[4] Soloup, Ayvali Ayvalık, çizgi roman, 2016, (Yunanca ve Türkçe çeviri)
[5] Dimitris Psarros (To Aivali kitabının yazarı, Mimar) ile Hakan Dinç’in yaptığı görüşme
[6] AA (Anadolu Ajansı), “Paris’te Ünlenen Ressam: Fikret Muallâ”, erişim 18 Ocak 2022.
[7] Ayşe İpek Azamet, Fikret Muallâ Eserlerine Kuramsal Bakış, Sivas, 2012, s.5-10.
[8] Esra Halıcı, Orhan Peker ve Türk Resim Sanatındaki Yeri, Erzurum, 2017, S.52-57.
[9] Önder Küçükerman, Ressam Orhan Peker, İstanbul, 1994, s.30-33.
[10] Damien Dessane, Kydonia/Ayvalik Academy (1803-1821): Education for the new Miletus,
https://www.damiendessane.com/kydonia-ayvalik-academy, 2021.